Harcerstwo na ekranie

Na Tropie Kultury / Justyna Arlet - Głowacka / 03.10.2016

Może jakiś film? Tak! Tym razem warto przeżyć jedną z wielu harcerskich przygód. Zabawa z zastępem „Czarne Stopy” czy bohaterska walka u boku Rudego, Alka i Zośki? Przed Wami lista wybranych, polskich produkcji o harcerstwie i  wszystkim tym, co z nim związane.

Harcerstwo ukrywa się pod wieloma postaciami, dla jednych jest to przygoda z lat młodości, dla drugich misja i powołanie, a dla innych miejsce zawierania nowych znajomości, dobra zabawa i niezapomniane wspomnienia. Jakby na to nie patrzeć wniknęło ono w wiele dziedzin naszego codziennego życia. Zbiórki i wyjazdy to jednak nie wszystko. Harcerstwo nie musi być tylko dobrym do doskonalenia się, rozwijania swoich pasji i przecierania górskich szlaków, ale także może stać się dobrym tematem na scenariusz filmu!

Harcerstwo jest tak obszerną „dziedziną”, że powstanie filmu na jego temat było tylko kwestią czasu. I chociaż nie są one realizowane z taką pompą jak inne wielkie produkcje niczym Gwiezdne Wojny, doczekały się swoich odbiorców i na wielu z nich wywarły spore wrażenie. Wspólną cechą polskich filmów o tematyce harcerskiej, jest data ich powstania. Niestety większość tych produkcji pamięta minione tysiąclecie, co ma bezpośredni wpływ na specyfikę ówczesnego obrazu i dźwięku.

1.      Moja wojna, moja miłość (1975, reż. Janusz Nasfeter)

Wojna w oczach dziecka, a właściwie nastolatka, 16-letniego chłopaka, który staje w obliczu walk i brutalnej rzeczywistości. Z młodzieńczym zapałem próbuje walczyć o swoją ojczyznę, jej wolność i swój honor. Co stanie się dla niego nadrzędną wartością – własne życie czy dobro Polski? Jak zapanuje nad swoimi emocjami? I pytanie, które zawsze nurtuje – jak my zachowalibyśmy się wyrwani z naszej codzienności i przyparci do muru obronnego? Jest to jeden z tych filmów, które zmuszają do refleksji jeszcze na długo po zakończeniu seansu.

2.      Patki Ptakom (1976, reż. Paweł Komorowski)

Tytuł znany, z jednej z wielu piosenek śpiewanych przy ognisku. Nie inaczej, to ta sama historia, tylko inaczej opowiedziana. II wojna światowa, 1 września 1939r., Śląsk, Katowice i walczący Polacy. Każdy kto tylko mógł, włączał się do obrony miasta, do walki z Niemcami. Młodzi i starzy, harcerze, górnicy i robotnicy, Ci, którzy poświęcili wszystko, a nawet swoje życie. Bohaterska obrona Katowic, słynna wieża spadochronowa, setki poległych, litry przelanej krwi i ciągły strach – to wspomnienia filmowych bohaterów.

3.      Akcja pod Arsenałem (1977, reż. Jan Łomnicki)

Akcja, o której słyszał chyba każdy uczeń i harcerz. Tym razem w wersji filmowej, może nieco bardziej przystępnej niż „wojenna” książka. W zekranizowanej, słynnej „Akcji pod Arsenałem”, można zobaczyć to, co wydarzyło się kiedyś naprawdę. To nie jest fikcja, to jest prawdziwa historia. Głównych bohaterów filmu poznajemy, gdy są już wciągnięci w działalność dywersyjną i sabotażową. Reżyser odzwierciedla realia życia w okupowanej stolicy i poszczególne sylwetki bohaterów akcji. W oparciu o konsultacje ze Stanisławem Broniewskim  „Orszą” (dowódcą Akcji pod Arsenałem), Zygmuntem Kaczyńskim „Wesołym” oraz Aleksandrem Kamińskim, bardzo dokładnie przedstawił przygotowania i przebieg samej akcji. Ostatni kadr w filmie ukazuje śmierć Alka i Rudego, którzy w wyniku odniesionych ran nie doczekali wolnej Polski.

4.      Droga daleka przed nami (1979, reż. Władysław Ślesicki)

Wojna, Powstanie Warszawskie, służba w Szarych Szeregach i wyjazd do Niemiec. To historia dwóch braci, harcerzy, którzy po upadku Powstania zostali zesłani do niemieckiego obozu pracy. Wkrótce, gdy udaje im się uciec, znowu trafiają do okupowanej Warszawy. Po powrocie do stolicy, z niegasnącą nadzieją próbują odnaleźć rodziców, jednak misja ta nie ma szans powodzenia. Tortury, rozłąka, śledztwo i okrutne Gestapo – to rzeczywistość młodych Zawiszaków, którzy pomimo przeciwności, wytrwale walczą, chcąc doczekać końca wojny.

5.      Czarne stopy (1987, reż. Waldemar Podgórski)

Tego tytułu zapewne nie trzeba nikomu przedstawiać. Nawet jeśli film umknął naszej uwadze, to o książce Seweryny Szmaglewskiej pod tym samym tytułem, każdy prawdopodobnie słyszał. Kultowa powieść dla młodszych czytelników, do której wspomnieniami wraca się po latach, tutaj tym razem w filmowej adaptacji. Grupka kolegów wyjeżdża na obóz harcerski z prawdziwego zdarzenia. A jeśli obóz harcerski to również wiele nie zapomnianych przygód i przeżyć. Gdzie się podział proporzec, kto ukradł serdelki ze spiżarni i kim jest osobliwe „Leśne Oko”, które przekazuje chłopcom tajemnicze znaki? Rolę filmowej drużyny odegrała istniejąca 28 Łódzka Drużyna Harcerzy im. Antoniego Olbromskiego, a zdjęcia do filmu realizowane były w czasie trwania akcji letniej. W filmie wystąpili także późniejsi Naczelnicy Harcerzy ZHR, Adam Komorowski i Radosław Podogrocki.

6.      Po całym ciele (1999, reż. Grzegorz Królikiewicz)

Skutki wojny odczuwane były jeszcze na długo po jej zakończeniu. Represje, odszkodowania, pozornie wolna Polska. Film dokumentalny, produkowany we współpracy z TVP1, pokazuje proces sądowy, podczas którego uczestnicy tajnego, powojennego harcerstwa, szukają sprawiedliwości za prześladowania w latach 50 XX w. Jak dowieść okrucieństwa, o którym większość już zapomniała, a którego doświadczyło tysiące młodych ludzi, walczących o wolność i dobre imię ojczyzny? Władze komunistyczne likwidowały wszelkie organizacje harcerskie a tych, którzy próbowali się wyłamać, okrutnie karano. Większość z nich po trafieniu do aresztu, biciu, torturowaniu i wymuszaniu zeznań, stanęła przed sądem wojskowym, aby następnie odsiadywać długoletnie wyroki w najsurowszym wówczas wiezieniu w Jaworznie. Po 1989 roku pojawiła się szansa, że „przesłuchujący” zasiądą na ławie oskarżonych. I tak się stało w 1998 roku, co pokazuje ten film.

7.      Zdarzyło się w Mafekingu (2005, reż. Tomasz Rudmino, Anna Kwiatkowska)

Film dokumentalny zrealizowany dla TVP o początkach początku, czyli o powstaniu skautingu. Co takiego wydarzyło się w RPA w 1899r.? Podczas obrony strategicznej twierdzy Mafeking, która trwała aż 217 dni a w pewnym momencie zabrakło już żołnierzy, którzy mogliby brać w niej udział. Wtedy brytyjski gen. Robert Baden-Powell powierzył proste, ale jakże istotne zadania młodym chłopcom, którzy zorganizowani w kilkoosobowe patrole, z dużym zaangażowaniem wypełniali powierzone im misje. Tak oto narodziły się pierwsze, skautowe zastępy. Na całokształt filmu składają się rozmowy i spotkania z historykami, skautami, a także innymi znawcami tematu. Produkcja jest wzbogacona o liczne fotografie i dostępne materiały filmowe, dzięki którym łatwiej jest zrozumieć, jak naprawdę to wszystko się zaczęło.

8.      U stóp Szarloty (2012 reż. Bogusław Porwoł)

Film powstał dzięki współpracy Hufca Rydułtowy ZHP oraz Studia Filmowego BP, któremu to Hufiec zlecił realizację produkcji. Opowiada ona historię pewnego, zagubionego chłopaka, Igora, który przyjeżdża na Śląsk prosto z wielkiej stolicy. Zapowiadały się jego najgorsze wakacje w życiu a tymczasem spotyka tam Hanię, drużynową środowiska harcerskiego. Dzięki niej wakacje Igora przerodziły się w ciekawą przygodę. Film pokazuje to, co wiąże się z tamtejszą kulturą, tradycje, obyczaje, krajobrazy, aż po typową, śląską gwarę i pracę w kopalni. W skrócie: Śląsk, wakacyjna przygoda i harcerski wątek. W głównych rolach zagrali rodowici mieszkańcy wsi Rydułtowy, włącznie z panią burmistrz, Kornelią Newy. Była to także okazja dla wielu niepełnosprawnych osób, którym umożliwiono wzięcie udziału w kręceniu filmu i sprawdzeniu się przed kamerą.

9.      Kamienie na szaniec (2014, reż. Robert Gliński)

Jest to jedna z najmłodszych produkcji poruszająca temat harcerstwa. Film powstał na podstawie najbardziej znanej książki Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na Szaniec”. Opowiada on historię młodych harcerzy, Rudego, Alka i Zośki oraz ich przyjaciół, którzy odznaczyli się bohaterską postawą w codziennej, wojennej rzeczywistości. Filmowa adaptacja nieco różni się od historii opisanej przez Kamińskiego, jednak najważniejsze wątki zostały w niej ukazane. Jedną z widocznych różnic jest to, że postać Alka, jest postacią drugoplanową, co nie znajduje odzwierciedlenia w książce. Do tego dochodzi kilka drobnych faktów, np. według filmu zgoda zostaje wydana na przeprowadzenie akcji odbicia więźniów pod Arsenałem pod pałacem Staszica, a w rzeczywistości wydarzyło się to pod Instytutem Głuchoniemych. W filmie pojawiają się także dwie sceny miłosne, o których nie przeczytamy w książce Kamińskiego.

Produkcja spotkała się z falą krytyki, chociażby ze strony Fundacji Harcerstwa Drugiego Stulecia, która wyraziła opinie, że film nie zasługuje (…) na rekomendowanie młodzieży. Jako argument postawiono stwierdzenie, iż w osobach znających realia ówczesnego życia, z pewnością wzbudzi on niesmak i oburzenie. A Marek Podwysocki, były komendant Pomarańczarni – macierzystego szczepu Zośki, Rudego i Alka – nazwał bohaterów filmu „grupą młodzieży, która wesoło i beztrosko bawi się w wojnę”. Natomiast Robert Gliński, reżyser filmu, bronił swojego dzieła mówiąc, że robił wszystko by nie była to „tekturowa lektura”, tylko żywy film. I gdyby nie używano w filmie dzisiejszego języka i sposobu zachowywania się bohaterów, to do nikogo by ten film nie trafił. Przede wszystkim, warto docenić fakt, że taka produkcja dawno nie gościła w polskich kinach, a twórcy przedstawili nam znaną i ponadczasową historię na nowo w XXI w.

Jeśli dobrze poszukamy, wśród milionów różnych filmów, możemy odnaleźć też takie, które zawierają harcerski i skautowy wątek. Chociaż ich lista jest raczej skromna, gdybyśmy chcieli porównać ją z tysiącami większych i mniejszych produkcji, warto docenić te filmy, które szczególnie nam powinny być bliskie. Z pewnością nie każdy z nich  przypadnie do gustu, ale myślę, że można poświęcić chociaż jeden wieczór, na przeżycie którejś z tych filmowych historii.